Toen Remco en ik in 2015 New York bezochten, reden we door de orthodox-joodse wijk in Williamsburg. Tot dan toe was ik me er niet van bewust dat er in New York orthodox-joodse gemeenschappen zijn, hoewel ik natuurlijk wel wist dat in de VS heel veel Joodse mensen wonen. In 2020 verscheen op Netflix de serie Unorthodox, gebaseerd op het boek van Deborah Feldman die haar gearrangeerde huwelijk in Brooklyn ontvlucht en in Berlijn gaat wonen. Het is een prachtige serie, maar hij laat je bepaald niet achter met een positief gevoel over de Joodse gemeenschap.

Zelf voel ik me altijd een beetje opgelaten als ik bijvoorbeeld in Antwerpen door de Joodse wijk heen loop. Alsof je aapjes komt kijken. Het is zo’n andere, relatief onbekende, wereld. Ik koop wel eens iets bij een bakker ofzo daar, maar dan beperkt het contact zich ook maar tot de noodzakelijke handelingen voor het voltooien van de aankoop in de winkel.

Toen ik research aan het doen was voor wat minder standaard New Yorkse dingen om te doen, stuitte ik op AirBNB op de “Hasidic Brooklyn Walking Tour”. Bij deze tour ga je op pad met een actief lid van de gemeenschap, niet met iemand die besloten heeft de gemeenschap te verlaten. Deze tours zijn ontstaan naar aanleiding van de frictie die ontstond naarmate er meer hippe mensen richting Brooklyn verhuisden, met andere wensen voor de wijk dan de joodse gemeenschap. Yoni, een familielid van Mayer, richtte “Unite the Beards” op om zo de New Yorkse hipster meer te verbinden met de New Yorkse Joden.

En vandaag is het dus zover, we gaan op pad met Mayer en bezoeken zijn gemeenschap in Crown Heights, Brooklyn. Het heeft nogal wat voeten in aarde om er te komen en we komen, tot mijn grote schaamte, uiteindelijk bijna 40 minuten te laat aan. Met dank aan haperend OV en tot slot een Uber die ook niet erg opschoot. Gelukkig kon ik Mayer gewoon whatsappen en het blijkt geen enkel probleem. We worden méér dan hartelijk ontvangen in het huis van Mayer. Er is overheerlijke verse cake, gebakken door zijn moeder en ook onze mede tourgangers zijn heel hartelijk. We zijn met nog vijf anderen vandaag, allemaal Amerikanen.

Chabad-Lubavitch

De gemeenschap in Crown Heights valt onder de Chabad-Lubavitch beweging, een van de grootste chassidische bewegingen ter wereld. De namen Chabad en Lubavitch worden afwisselend gebruikt: soms een van de twee, soms beide. Het hoofdkwartier van de beweging is gevestigd in Crown Heights waar circa 15.000 volgelingen wonen. In Israël heeft de beweging een eigen dorp, Kfar Chabad, dichtbij de Ben Gurion-luchthaven.

Opvallend aan deze beweging is de mate waarin het de bredere joodse gemeenschap bereikt. Het is gebruikelijk dat Chabad aanwezig is in grote steden en universiteitscampussen, met het doel om seculiere of niet-gelieerde Joden te bereiken.

De zevende en laatste Lubavitcher rebbe, rabbijn Menachem Mendel Schneerson, is in 1994 overleden. Hij besloot, in navolging van een door zijn voorganger rabbijn Yosef Yitzchak Schneerson begonnen project, zijn volgelingen over de hele wereld te sturen om nieuwe religieus-joodse gemeenschappen te stichten om zo seculiere joden te motiveren religieuze geboden (mitswot) te volgen.

Na het overlijden van de zevende rebbe heeft de beweging geen nieuwe leider gekregen. De rebbe had geen zonen, en volgens de Lubavitcher filosofie zou de zevende rebbe de laatste zijn voor de Messias zou komen.

Ook in Nederland is Lubavitch aanwezig. Circa de helft van de orthodoxe rabbijnen in Nederland, met name buiten Amsterdam, is lid van Lubavitch. In tegenstelling tot in andere landen hebben zij in Nederland geen aparte gemeenschap naast de bestaande orthodox-joodse gemeenschappen gesticht; de Lubavitcher zendelingen (sjlichim) werken hier binnen het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK), de overkoepelende organisatie van orthodox-joodse gemeenten in Nederland.

In we woning van Mayer vertelt hij over zijn studie, Joodse wetten en hoe de Joodse rechtbank in elkaar zit. De Joodse rechtbank, ofwel de Rabbinale Rechtbank of Beit Din is een organisatie die wordt voorgezeten door de opperrabbijn.
Deze rechtbank regelt verschillende zaken, verschillend per land. In Nederland is de Rabbinale Rechtbank betrokken geweest bij het opnieuw instellen van de eroev (omheining, vaak een draad, of muur rond een gebied waarbinnen tijdens de sjabbat goederen vervoerd mogen worden), in Israel is bijvoorbeeld een echtscheiding alleen mogelijk voor de Beit Din.

De koosjere keuken

Na de rechtbank is het tijd voor wat luchtigers: de keuken. De moeder van Mayer laat ons, vol trots, zien hoe haar koosjere keuken is ingericht met twee fornuizen, drie spoelbakken en twee ovens. Ook al het servies en keukengerei is dubbel uitgevoerd. Een luxe om dit op deze manier in te kunnen richten natuurlijk, veel Joden werken in veel kleinere keukens met bijvoorbeeld speciale afwasteiltjes voor vlees en melk.

We krijgen uitleg over de soorten vlees en vis die gegeten mogen worden. Dieren die gespleten hoeven hebben én hun eten herkauwen zijn koosjer, qua gevogelte zijn kip, gans, eend en kalkoen koosjer. Schaaldieren zijn niet koosjer, vis met schubben en vinnen wel. Vis hoeft niet ritueel geslacht te worden, waardoor je het bij elke winkel mag kopen. Wel moet dan het vel nog aanwezig zijn, zodat zichtbaar is dat het dier schubben had.

Overige dieren moeten ritueel geslacht worden onder het toezicht van het rabbinaat en koop je alleen als het vlees voorzien is van een keurmerk van een rabbijn. Dat keurmerk vind je overigens ook op héél veel andere producten die je gewoon in de supermarkt koopt. In fabrieken wordt gecontroleerd of producten koosjer worden geproduceerd en worden de verpakkingen voorzien van een icoontje waaraan je kunt zien of je het mag eten. Dit geldt dus echt voor vele reguliere producten in de supermarkt, van grote fabrikanten. Ik ben natuurlijk op de icoontjes gaan letten en kwam ze overal en nergens tegen, tot aan mijn gekke KitKat Dark Mint aan toe.

Chabad-Lubavitch HQ

Na nog wat van de cake in ziplockzakjes te hebben meegekregen, gaan de we de straat op en de wijk in. Mayer is een bekend gezicht op straat en er wordt dan ook niet raar opgekeken als hij met een groepje bezoekers rondwandelt. Dit doet hij meerdere keren per week en men is er ondertussen aan gewend. Dit voelt heel welkom, want wij worden op veel plekken net zo hartelijk begroet als Mayer zelf. Heel even zijn wij óók onderdeel van deze gemeenschap.

We bezoeken als eerste de Chabad-Lubavitch Headquarters, één van de meest gekopieerde gebouwen ter wereld. Gemeenschappen op andere plekken, lieten deze synagoge namelijk gewoon nabouwen als ze zich ergens vestigden. Van oorsprong is het gebouw een dokterswoning geweest, wat nog zichtbaar is aan de behandelkamertjes beneden. Rondom en in het gebouw zien we heel veel jongens hard aan de studie. Ze lopen buiten al murmelend rond met boeken in hun hand en zitten binnen te zwoegen in warme bedompte kamertjes. We krijgen niet heel veel te zien van het gebouw, afgezien van de ontvangsthal (waar vele vele mensen langs de leider van de gemeenschap zijn gekomen voor een “personal moment”) en een communication room. In deze kamers vinden we vele telefoonhoorns en switchboards, waarmee in de jaren 70 de gebeden van de leider werden verspreid over de wereld. Heel high-tech was het allemaal niet, zo over de telefoon, maar wel slim.

We krijgen in het HQ ook een aantal video’s te zien en zelfs een informatiefolder in onze handen gedrukt. Een beetje een pr-ding is dit natuurlijk allemaal wel. Ik moet ook heel eerlijk bekennen dat onze folder uiteindelijk ergens in een prullenbak terecht is gekomen, want we hadden geen zin hem de verdere dag mee te slepen. Shame on us. Maar desalniettemin bijzonder natuurlijk om op deze plek te staan. Voor ons wellicht niet van zoveel waarde, maar voor de gemeenschap is dit een hele, hele belangrijke plek.

Sofer, thora en tefilin

Na ons bezoek aan het HQ wordt het echt bijzonder. We wandelen Kingston Avenue in en bellen aan bij een smal deurtje tussen twee winkels. Op de deur staan wat voor ons onbekende termen, en een ganzenveer afgebeeld. We stommelen wat trappen op, langs een kantoortje en dan verder naar boven naar een snikheet kamertje. Dat kantoortje ruikt enorm naar kantoor valt mij trouwens op, koffie, printerinkt, je kent het wel. Logisch ook natuurlijk, want waarom zou een Joods kantoor anders ruiken. Maar het is ineens zo ‘normaal’ daar op die bijzondere plek.

We zijn namelijk op de plek waar de sofer zijn werk doet. Een sofer schrijft de Thora rollen (en andere religieuze documenten). De Thora, ook gespeld als Tora of Torah, zijn de eerste vijf boeken van de Tenach (Hebreeuwse Bijbel), die de grondslag van het joodse geloof vormen.

De Thora wordt geschreven op een rol, die gemaakt is van perkament van de huid van een koosjer dier. De verschillende delen perkament worden met een pees aan elkaar bevestigd. Het schrijven gebeurt met de hand, met een ganzenveer en moet compleet foutloos. Ook restaureert de sofer bestaande Thora rollen en documenten wanneer er iets mis mee is. Als een bepaalde letter bijvoorbeeld beschadigd is, dan is de Thora niet meer koosjer. Overigens is het hier ook gewoon 2022: geschreven stukken worden door de computer gecontroleerd op correctheid.

Ik vind het prachtig om te zien, die sierlijke handgeschreven letters, maar wát een baan! Je zult dit de hele dag moeten doen. Pfew! Er liggen ladingen rollen in een rek te wachten op reparatie en het is echt zó enorm warm in de kamer.

Na de sofer op z’n vingers te hebben gekeken (hij schrijft onverstoorbaar door) dalen we weer een trapje af. We wandelen door het kantoortje en komen in een, opnieuw snikheet, kamertje vol werkbanken. Hier maakt men gebedsriemen, tefilin. Deze leren riemen met daaraan zwarte doosjes worden op werkdagen bij het ochtendgebed gedragen, om de arm en op het voorhoofd. In de doosjes zitten vier passages uit de Thora. Ook deze teksten zijn handgeschreven door de sofer.

De doosjes worden gemaakt van één enkel stuk huid van een koosjer dier wat helemaal in de juiste vorm wordt gedroogd en daarna zwart geschilderd wordt. Bevestiging en sluiting gebeurt met de haren van een staart of met pezen. Vanzelfsprekend ook van koosjere dieren.

Ik kende de tefilin wel vanuit musea, maar dacht eigenlijk dat ze gewoon van hout waren. Heel gaaf om dit te mogen bekijken!

Koekjes, hoeden en pruiken

Na de sofer gaan we over op iets luchtigers: koekjes! Bij een bakker mogen we allemaal een hamantash pakken, een driehoekig koekje (soort zandkoekje) gevuld met jam, chocolade of maanzaad. Ze zijn heerlijk! Ik grap tegen Mayer dat het wel een beetje voelt alsof we de koekjes stelen, wat natuurlijk helemaal niet mag. Mayer is echt een hele leuke vent, tijdens het lopen is hij oprecht geïnteresseerd in wat wij doen en hij staat open voor alle vragen. Ik zou nog wel uren met hem door kunnen praten, want het is heel interessant om van gedachten te wisselen.

Er zit overigens natuurlijk ook weer een heel verhaal vol symboliek achter deze koekjes, maar deze blog wordt al wel heel erg lang. Google ze maar eens. Of koop er gewoon ergens eentje, want ze zijn echt lekker!

Wij wandelen ondertussen door naar een hoedenwinkel. Niet eentje vol met bontmutsen, maar vol met Italiaanse fedora hoeden! Ook het type hoofddeksel blijkt bij de diverse gemeenschappen dus verschillend te zijn. Deze hoed heeft ook eigenlijk totaal geen joodse achtergrond. Men kleed zich formeel, a la de jaren 50 en dit model hoed werd toen veel gedragen en is gebleven als dagelijkse hoed voor de man. Wel grappig, zo’n winkel vol met tientallen van dezelfde hoeden met als enige verschil de maat. Keuzestress hoef je er niet te hebben! Overigens wordt onder de hoed altijd ook een keppeltje gedragen, om je er altijd aan te herinneren dat er iemand boven je staat.

Mayer zet één van de hoeden bij Remco op zijn hoofd. Ze kunnen samen zo op het Instagram account “Hasidic or Hipster”. Staat Remco best goed trouwens die hoed, alhoewel hij een maatje of twee te klein is.

In schoenen is er trouwens in de winkel een stuk meer keuze en ik zie ook regelmatig mannen gewoon lekker op sneakers lopen. Ook loopt vrijwel iedereen, inclusief de vrouwen, met een mobiele telefoon in het rond. Er wordt vaak beweerd dat de moderne wereld buiten de deur gehouden wordt, maar dat is hier echt zeker niet het geval. Ik vind veel van de vrouwen er ook heel mooi en modern uitzien, ze zijn zeker niet allemaal gehuld in een truttige rok met een onnatuurlijk ogende pruik. Ze bedekken zich wel van knie tot elleboog, maar gewoon met leuke en mooie kleding.

Pruiken dragen ze overigens wel. Tenminste, nadat een vrouw getrouwd is. We mogen binnenkijken bij één van de pruikenwinkels in de straat, waar we de prachtigste haardossen zien hangen. De eigenaresse vertelt over de pruiken, over de huidige mode (sluik met een middenscheiding) en laat ons voelen aan pruiken van echt haar en bewerkt haar. Ze zijn beiden prachtig, maar echt haar voelt wel heerlijk zacht aan. De pruiken zijn bijna niet van echt te onderscheiden en ik moet echt vijf keer kijken voor ik zie dat de eigenaresse inderdaad zelf ook een pruik draagt. Ze zijn zo mooi! En duur trouwens, je mag er rustig 2500 dollar voor neertellen.

Ik kan het niet laten en stel de vraag der vragen: voelt het niet als ‘cheaten’, het dragen van zo’n mooie pruik? Je wordt tenslotte geacht je haar te bedekken, maar doet vervolgens een pruik op die misschien nog wel veel mooier is dan je eigen haar!

Natuurlijk zijn ze dit niet met me eens. Zij zien de pruik als een barrière en een manier om te kunnen beslissen met wie ze hun intimiteit: hun volledige zelf delen. Het bedekken van hun haar, betekent niet dat ze zichzelf onaantrekkelijk hoeven te maken. Als ze naar buiten gaan zonder hun haar bedekt te hebben, voelt dit als naar buiten gaan in je ondergoed.

Overigens is het een fabel dat elke vrouw kaalgeschoren is onder haar pruik en er zijn ook Joodse bewegingen waarbij het dragen van een pruik juist niet is toegestaan en je dus wél een hoofddoek draagt. Oorspronkelijk was het toestaan van pruiken ook tijdelijk, om te voorkomen dat een Joodse vrouw heel herkenbaar was aan haar bedekte hoofd en opgejaagd werd door mensen met antisemietische denkbeelden.

Bij de pruikenwinkel eindigt de tour. Het is dan inmiddels twee uur en heerlijk warm en zonnig. Het afscheid is een beetje hakkelig, eigenlijk willen we allemaal nog geen afscheid nemen. Mayer nodigt ons uit hem vooral te volgen op Instagram en we mogen hem ook gewoon appen of mailen als we nog verder in gesprek willen. Zou ik best willen trouwens, ik heb nog best veel vragen en ik vind het mateloos interessant allemaal. Omdat we zo gezamenlijk op pad waren, voelt het veel minder als aapjes kijken en kan ik me best voorstellen dat het leven binnen een dergelijke gemeenschap heel prettig is. Echter ben ik zelf helemaal niet gelovig en vind ik het wel weer lastig om me voor te stellen om je leven eigenlijk volledig aan je geloof te wijden. Plus je bent en blijft wél een minderheid en een enorme buitenstaander in de visie van de ‘gewone’ wereld en ik heb niet helemaal kunnen doorgronden hoe Mayer dat ervaart. De werkelijkheid staat ook gewoon om de hoek, want op diverse plekken in de buurt staat standaard beveiliging.

Binnenkort wil ik ook nog eens de videotour bekijken van een, inmiddels, outsider die ook wandeltours geeft. Zij is uit de gemeenschap in Williamsburg gestapt, maar blogt heel veel over het joods-orthodoxe leven. Ook zij geeft overigens wandeltours, maar ik wilde echt heel graag op pad met iemand die het leven nog echt leeft. Hoe vaak krijg je díe kans tenslotte?!

Ik kon ook niet anders dan deze enorme lap tekst hierover schrijven, zonder achtergrondinformatie is het allemaal zo vaag. En ik zou nog wel uren door kunnen vertellen, want ik mis nog van alles! In ieder geval was het een hele bijzondere ervaring en we vertrekken met een heel vol hoofd.

De rest van de dag doen we ook niet heel veel meer. We pakken de metro naar Dumbo en genieten daar aan de waterkant van het uitzicht en de zon. Eten doen we in de Time-Out Market waar ik een overheerlijke caesar salad met fried chicken van Jacob’s Pickles eet. Niet koosjer, er zit kaas in de salade.